Bourtange

Zondag 4 juni, Pinksteren - Als ik om negen uur Bourtange binnenfiets, lopen er alleen een paar mensen uit de 18e eeuw rond. Touristen zijn er nog niet.

Ik maak een rondje door de herbouwde vesting. In 1580 gaf Willem van Oranje opdracht tot de aanleg. Het was een onrustige tijd en hij liet een hele serie vestingen aanleggen in het grensgebied met Duitsland.

Bourtange op zondagochtend voor de toeristen komen

In feite was dat hele gebied één groot moeras met slechts één begaanbare weg erdoorheen over een zandlaag, een tange. 

In 1851 was de oorlogsvoering zo veranderd, dat de vesting werd opgegeven. Veel werd afgebroken, recycling is geen uitvinding van onze tijd! In 1972 is begonnen met de wederopbouw.

Ze waren vroeger trouwens niet van gister. Zo was het munitiedepot voorzien van 1 m dikke muren waarop een los dak lag. Zo viel de schade (hopelijk) mee, als een van de soldaten per ongeluk zijn pijp op de verkeerde plek uit zou kloppen.

Aan een van de toegangsbruggen hangt een sekreet. Daar konden de soldaten hun gevoeg doen, wat vervolgens in de slotgracht plonsde. Van dat water werd vervolgens weer soep voor de manschappen gekookt. Maar de vraag is natuurlijk: waar poepten de soldaten als de vijand voor de vesting stond en de latrine op de brug onbereikbaar werd? Ik gok dat ze het in hun broek deden...

Sekreet boven de gracht in Bourtange

Luchtfoto van Bourtange- hier ben je niet zomaar binnen

Slag om Bourtange - of zo'n muts nou handig is?

Terug naar huis

Zaterdag 17 juni 2017 (Lübeck- > Hamburg, per trein)

Soms gebeuren er dingen waarvan je hoopt dat ze nooit zullen gebeuren. Zo ook nu. Ik kreeg bericht van ziekte op het thuisfront en daarmee was de focus op het fietsen weg. Een mens is het meest kwetsbaar in wie hij liefheeft. En dat is ook goed zo.

Het was de bedoeling om tot Berlijn te fietsen. Ik heb het besluit genomen om de tocht in Lübeck af te breken. Vandaag ben ik per trein naar mijn vriendin in Hamburg gereisd en daarna ga ik door naar huis.

Ik zal proberen om het blogje binnenkort aan te vullen met foto's zodat wie dat wil zich ook zo een beeld van het eerste deel van deze route kan vormen.

Tenslotte: dank jullie wel voor het meelezen en voor de aardige reacties op het blog door een aantal van jullie. Ik heb met veel plezier de berichtjes geschreven. Eén ding is zeker en ik hoop dat dit ook uit het blog naar voren kwam: deze Hanzeroute is een mooie - maar soms pittige - fietsroute. Echt de moeite waard!

Het Hanzemuseum in Lübeck

Vrijdag 16 juni 2017 (deel 2)

Toen in de Hanzetijd de boten via de Trave Lübeck naderden, zagen de scheepslui al van verre het profiel van de Burgtor opdoemen. Dichtbij deze toren is een paar jaar geleden archeologisch onderzoek verricht waarbij veel over de Hanzetijd is gevonden. Vervolgens is op het  onderzoeksgebied een gloednieuw  museum verrezen, het Europäisches Hansemuseum Lübeck.

Dit is een geweldig museum. Alles wat je nodig hebt is véél tijd (reken gerust op een uur of vier of meer) en een hoop energie en doorzettingsvermogen om alles ook maar een beetje in je op te nemen. Een tip: drink vooraf een goede kop koffie (bij de kassa is een prima museumrestaurant) en ga naar de wc; tijdens de rondgang door het museum is het niet eenvoudig om even te pauzeren. En daarna stort je je er vol overgave in.

Het museum bestaat uit een aantal gedeelten: het ondergrondse deel waarin in afzonderlijke zalen diverse aspecten van de Hanze worden belicht. Dan is er bovengronds aan de overkant het zgn. Burgkloster waarin in het 'Hanselabor' nog een aantal aspecten van de Hanze worden toegelicht zoals bv. de laatste Hanzedag. Daarnaast valt er een prachtig gerestaureerde kruisgang van een dominicaner*) klooster uit de 13e eeuw te bewonderen. De dominicaner monniken deden heftige pogingen om de kooplieden van de Hanze zich te laten houden aan de  kerkelijke normen waar het de omgang met geld en handel betreft. Pogingen die overigens tot niets geleid hebben.

Zoals ieder goed nieuw museum is ook het Hansemuseum interactief. Aan het begin kies je een Hanzestad en een onderwerp waarover je meer wilt weten en daarover krijg je onderweg steeds extra informatie. Echt leuk.

Aspecten van de Hanze die in het museum bijzonder interessant uitgewerkt worden zijn o.a. de reizen vanuit Lübeck naar de Russische Newa rond 1193, het 'kontor' in Londen rond 1500, de Hanzedag van 1518, maar ook de gevolgen van de pest rond 1367 en nog veel meer. Alles wordt interactief aangeboden waardoor je in feite je eigen rondleiding kiest aanpast aan je eigen interesse.

En voor iedereen die hierna nog meer wil lezen: zowel het museum als de grote  boekhandel Hugendubel (hoek Fleischhauerstrasse) Hebben een goede sortering boeken over de Hanze. Vlakbij Hugendubel is in de passage een postkantoortje waar je boeken die niet in je fietstassen passen makkelijk naar huis kunt sturen.

Het staat in het fietsgidsje**) van de Hanzeroute, maar het is werkelijk waar: als je geïnteresseerd bent in geschiedenis en cultuur, dan is het werkelijk de moeite waard om een paar dagen in Lübeck te blijven. Ik heb gelogeerd in de Jugendherberge Altstadt (Mengstrasse). Vandaar is alles makkelijk te voet bereikbaar.

*) Dominicaner betekent letterlijk de 'honden van de Heer' (canis dominae), deze orde stelde zich tot taak erop te letten dat in bepaalde aspecten van het leven er goed op werd gelet dat alles ging zoals God het verordend had. Nou ja, in ieder geval zoals de dominicaner interpretatie van Gods orde was. In doorsnee waren deze monniken geen lachebekjes.

**) Fietsenmaker: als je via de route Lübeck binnenfietst en daar rechtdoor gaat i.pv. linksaf de stadswal te volgen,  dan ben je in de Krähenstraße. Vooraan rechts, op nr. 25, zit een goede fietsenmaker, Falko Ellwitz.

De bellenblaasengel

Vrijdag 16 juni 2017, Lübeck bezocht: Dom, Europaïsches Hanzemuseum, fietsenmaker en filmhuis. (Droog, fris, veel wind) (6 km gefietst) (deel 1)

Enige tijd voor de Tweede Wereldoorlog verhuist Erik Wartburg uit voorzorg voor de nazi's vanuit Hamburg naar Amerika.

Het is 14 november 1940, volle maan. Een konvooi jachtvliegtuigen van de Duitse Luftwaffe vliegt heimelijk over het Engelse platteland richting Coventry en lost z'n dodelijke lading. Als de zon opkomt, is er vrijwel niets van het stadje over en vallen er 568 doden en 863 gewonden te betreuren. Coventry was een van de eerste burgerdoelen die de Duitsers systematisch vernietigden.

Een pikdonkere nacht anderhalf jaar later, 28 maart 1942, het is Psalmzondag. De piloten van de RAF zaaien dood en verderf in Lübeck. Eerst wordt de stad in brand geschoten, vervolgens wordt er benzine gedropt  en tenslotte volgt een regen van bommen op iedereen die in paniek z'n huis uitvlucht. Honderden doden en gewonden betalen de rekening voor Coventry.

Ongeveer een kwart van de prachtige oude binnenstad ligt in puin en in Engeland worden plannen gesmeed om het karwei 'af te maken'. Tot Erik Wartburg ingrijpt. Hij is altijd dol geweest op Lübeck en maakt zich grote zorgen om de stad en haar bewoners. Samen met zijn zwager, directeur van het Rode Kruis in Amerika, krijgt hij het voor elkaar dat Lübeck tot Rode Kruisstad wordt  uitgeroepen. Dat waren steden waar  gewonde soldaten werden verzorgd en daarom de status 'safe haven' kregen. Het plan lukt en Lübeck en haar inwoners komen de oorlog redelijk ongeschonden door.

Na de oorlog is het grootste deel van de oude stad gerestaureerd en wordt Lübeck  door de Unesco uitgeroepen tot beschermd stadsgezicht. Overal in de stad liggen kleine, koperen plaatjes, zgn.  'Stolpersteine', in het plaveisel. Deze geven aan wat de laatst bekende vrijwillige woonplaats van jodse mensen  voor de oorlog was. Vrijwel niemand van hen overleefde het. Erik Wartburg was een jood.

Een van de gebouwen die zwaar getroffen worden tijdens het bombardement van Lübeck is de Dom. Dit is een van de grootste romaanse bakstenen kerken uit de Hanzetijd en wat mij betreft een van de mooiste. Het is een grote kerk, 126,5 m lang zoals we al eerder zagen, en buitengewoon mooi van proporties. In de kerk bevindt zich een aantal opmerkelijke  kunstschatten uit de late middeleeuwen en vroege renaissance.

Het enorme triomfkruis uit 1477 is behalve een indrukwekkend kunstwerk, ook bijzonder van opzet. Uit het kruis van Christus groeien takken. Christus' sterven wordt zo tot levensboom voor allen. Achter het kruis hangt een enorme klok waar Vrouwe Wijsheid ieder kwartier de tijd aangeeft. Op het hele uur komt de Dood tevoorschijn en draait een zandloper om als teken dat ernog een uur aan ons leven wordt toegevoegd en dat  we leven in genadetijd.

Het meest ontroerend vond ik een onopvallend, klein engeltje bovenaan een grafkapel*). Het toont hoe fragiel en vergankelijk, maar ook hoe mooi en speels het leven kan zijn. Het engeltje is bezig met bellen blazen.

*) 3e grafkapel rechts vooraan in de kerk

100 vastendagen

Donderdag 15 juni 2017 - Ĺübeck  (o.a. stadswandeling met gids)

Lübeck ligt op een eiland dat wordt omgeven door de riviertjes de Trave en de Wakenitz. Het eiland is ruwweg een kilometer breed en twee kilometer lang. Dichtbij de Oostzee met een verbinding via de Trave vormde het dé ideale plek voor de Saksische hertog Heinrich der Löwe om er speciaal voor de handel met de Baltische staten een stad te stichten.

Nu ging dat niet zonder slag of stoot. De helft van het eilandje bestond uit moeras waarin het lastig bouwen was. Daarom trommelde Heinrich Hollanders en Friezen op die voor hem de afwatering regelden. Vervolgens lokte hij met allerlei voordelen kooplieden uit Westfalen en het Rijnland en sloot eeuwidurende vrede met de Gotlanders, zodat die vrij toegang tot de stad hadden. Er ontstond een levendige handel met het Oostzeegebied met als gevolg dat er gebouwd werd dat het een aard had. In de 13e eeuw was Lübeck met 25.000 inwoners al de op één na grootste stad van Duitsland. Alleen Keulen was met 35.000 inwoners groter.

De Hanze was, vertaald naar onze tijd, een soort combi van de EU, de NAVO en de OPEC. Het succes van de Stedenbond was gebaseerd op oligargie. Ze beheersten de hele keten van productie, transport en verkoop van essentiële levensmiddelen en gebruiksvoorwerpen. Ze stonden elkaar militair bij en verdeelden onderling de markt.

Er werd weliswaar veel verdiend, maar een flink deel daarvan werd geïncasseerd door de heersende vorst, de opvolger van hertog Heinrich. Daarom verzonnen ze een list om van hem af te komen.

Ze 'vonden' een oude oorkonde en pasten de tekst wat aan zodat het leek alsof er stond dat Lübeck vanouds een vrije stad was geweest. Dat wil zeggen rechtstreeks verantwoording en belasting schuldig aan de keizer (die handig ver weg woonde) en niet aan zo'n hertog met een voorliefde voor dure kastelen en oorlogvoeren. Vervolgens ging een delegatie op bezoek bij de keizer, Friedrich II. Deze aarzelde en wendde zich tot zijn adviseurs. Veiligheidsheidshalve hadden de kooplieden deze vooraf al omgekocht. Om hun argumenten nog 's extra kracht bij te zetten, hadden ze twee kisten meegebracht. Eén gevuld met zilver en één met goud. De keizer keek en bezweek voor de kleur van de argumenten. Voortaan was Lübeck een vrije Hanzestad en dat is het nog steeds.

Kerk en koopman waren nauw verbonden in die tijd. Als er een belangrijke zakelijke beslissing moest worden genomen, dan gebeurde dat in de kerk omdat ze dachten dat niemand je zou durven bedonderen onder het toeziend oog van God. De Marienkirche, met z'n hoogte van 125 meter de hoogste kerk uit de  baksteengothiek van Duitsland, was de kerk van de kooplieden. Wijselijk was er in deze kerk een speciale kapel ingebouwd waar klerken als een soort notarissen direct de nodige actes konden opstellen.

Als bisschopsstad heeft Lübeck natuurlijk ook een Domkerk. Om van de bisschop toestemming te krijgen om een kerk te bouwen die hoger was dan de Dom, herhaalden de kooplieden het trucje met de kisten zilver en goud. Ook de bisschop  zwichtte. Hij gebruikte het geld om de Domkerk te verlengen. Toen beide kerken na 90 jaar eindelijk klaar waren, bleek dat de Marienkirche met 125 m inderdaad de hoogste was. De  Dom was echter dusdanig verbouwd dat deze een lengte had van... 126,5 m. Klassiek gevalletje van 'de mijne is de langste'.

De rijkdom van de stad trok als een magneet allerlei volk aan met verkeerde bedoelingen. Om te zorgen dat de stad op het eiland niet overvallen zou worden, werd er een viervoudig (!) poortensysteem opgezet. De grootste,, de  laatste poort, heet de Holstentor,. Deze staat er nu nog. Hij is wereldberoemd want het beeld ervan heeft decennialang op de briefjes van 50 D-Mark gestaan en op marsepeinverpakkingen. De stad binnenvallen ging zo maar niet. Als het al lukte om voorbij de eerste drie torens te komen, dan werd je vanuit de Holstentor onder vuur genomen met kanonskogels aangevuld met heet water en kokende olie.

Bijna had de stad een wereldberoemde bewoner gehad. Johan Sebastian Bach heeft hier een paar maanden gestudeerd bij de stadsorganist Buxtehude. Deze stierf en het stadsbestuur bood Bach de baan aan. Er was slechts één kleine randvoorwaarde: hij moest  trouwen met Buxtehudes oudste dochter (anders zou de stad in haar onderhoud moeten voorzien). Bach koos eieren voor z'n geld en vertrok spoorslags naar Leipzig. Lübeck betreurt dit besluit tot op de huidige dag. Wat de dochter van Buxtehude van dit alles vond vertelt de overlevering jammer genoeg niet.

Nog iets over het succes van de Hanze. Een van de redenen dat ze zoveel geld verdienden, was door de verkoop van gezouten haring. Die vis werd gegeten op vastendagen. De kerk van toen had nogal wat vastendagen. In een normaal kerkelijk jaar waren dat er niet minder dan 100. Succes verzekerd voor de vrome koopman!

De Kip Combi

Woensdag 14 juni 2017 - Ratzeburg (JH) -> Buchholz -> Rothenhusen -> Wakenitz -> Lübeck  (JH Altstadt) (40 km; totaal 929 km)

Vroeger had je bij sommige fitnesscentra van die trilplaten waar dan doorgaans ietwat rondere vrouwen op stonden met zo'n blik van 'eigenlijk ben ik hier niet, maar ik hoop dat mijn zwembandjes wegsmelten zonder dat ik me inspan'. Het effect van zo'n trilplaat komt vast in de buurt van het met de fiets rijden over het Kopfsteinpflaster hier. Je wordt compleet door elkaar geschud, maar enfin, alles voor het goede doel.

Ratzeburg is een lief stadje waar de vele  stokrozen de schoonheid van de oude huisjes rondom de kerk en de stadswal extra doen uitkomen. Het is de moeite waard het Kopfplaster ervoor te trotseren en een stukje te voet gaat natuurlijk ook. Daarna volgt een slingerende route door het bos. In het begin gaat het wat op en neer, maar al snel volgt het pad de oever van het Ratzeburger meer en daarna het riviertje de Wakenitz tot aan de stadspoort van Lübeck. Het zit heel knap in elkaar, maar ik was zó blij dat ik de route op de GPS kon zien omdat het anders soms wel erg verwarrend wordt. Tenzij je natuurlijk  heel precies iedere routeaanduidig leest en voortdurend op je kilometerteller kijkt, maar dat is  aan mij niet besteed vrees ik.

De route voert dwars door het  natuurgebied van de Wakenitz. Onderweg zijn mooie plekjes om te zwemmen of te picknicken en wie wil, kan vanuit Rothenhuzen met een bootje meevaren tot in de binnenstad.

In dit gebied is ook nog kleinschalige landbouw en daar zag ik de ultieme droom van iedere kip: de Kip Combi.
Aan kippen kun je altijd zien of ze gelukkig zijn. Dan scharrelen ze zo'n beetje rond en maken zachte geluidjes naar elkaar: 'Tóók, tók', tók. Alsof ze gezellig met elkaar in gesprek zijn. In feite zijn ze dat ook, want een kip is een groepsdier en samen zien ze een vos natuurlijk eerder aankomen dan in hun eentje. 

Hier in het Wakenitz natuurgebied worden echte biologische eitjes geproduceerd. En dat doen ze met kippen die een soort van op vakantie zijn met hun eigen camper. Dat gaat als volgt: op een veld met onlangs gemaaide luzernes staat een verrijdbaar kippenhok. Het ziet er super modern uit, van lichte materialen, in een soort driehoek gebouwd en met bovenop twee zonnevellen voor de elektro. In deze Kip Combi zoals ik 'm noem (met een knipoog naar de eens zo beroemde Nederlandse vouwwagen voor de kleine burger), bevinden zich de nesten om eitjes te leggen en de stokken om op te slapen. Onderaan het hok zijn deurtjes die automatisch open en dicht kunnen. Als het licht is, staan ze open en kunnen de kippen naar buiten. Daar scharrelen ze in een groot stuk van de luzerne wat is afgezet met een verplaatsbaar raster. Op deze manier wordt de luzerne milieuvriendelijk van luizen en andere beestjes ontdaan en bemest en hebben de kippen een voortdurende vakantie. Of een luizenbaan, zo je wilt. Ik heb nog nooit zoiets moois gezien voor kippen. Ze  zagen er dan ook zo goed en gezond uit. Ja, eigenlijk gewoon gelukkig. 's Nacht gaat het hok automatisch dicht en zijn alle hennetjes veilig beschut voor Reintje (en voor de wolf natuurlijk binnenkort).

Nu moest ik natuurlijk zelf ook een plekje hebben om op stok te gaan. Dat vond ik in de Jeugdherberg Altstadt, vlakbij de Marienkirche. Leuk, om zo middenin deze belangrijkste stad van de Hanze te zijn. Hier blijf ik drie nachten. Er is dan ook zoveel te zien hier!

Ooievaar met personeel

Dinsdag 14 juni (2)

Vogels hebben er een handje van zich goed aan de omstandigheden aan te passen. Zo is een merel in het bos een schuwe vogel, maar als ik thuis in de tuin ontbijt, marcheert het merelechtpaar tot bij mijn tenen en doet nog net geen stoffen servet om in afwachting van het dagelijkse stukje appel.

Vandaag zag ik onderweg een ooievaar met personeel. Deftig stappend liep hij achter een tractor aan die hooi aan 't keren was. Trefzeker prikte hij de muizen en andere beestjes die wegvluchtten aan de vork... eh... snavel. Heel effectief zo.

Bij Scharnebeck viel wat anders te bewonderen. Daar kruist de route het Elbe -Seitenkanal. Om Hamburg met het achterland te verbinden, is hier in 1968 begonnen met het bouwen van  'das Schiffhebewerk Lüneburg'. In 1975 werd het in gebruik genomen. Hier worden binnenvaartschepen met een maximale lengte van 100 m, de nieuwe Europese norm, in drie minuten 38 m hoger of lager gebracht.

Het is een bizar gezicht om de twee enorme bakken te zien die de schepen soepeltjes naar boven en beneden bewegen. Het is de grootste scheepslift van Europa. Ernaast ligt een informatiecentrum waar je mooie, bewegende modellen kunt zien en filmpjes met uitleg. Leuk!

Na het dorpje Dalldorf volgt de route de Stecknitz. Het riviertje is grotendeels gekanaliseerd en diende vroeger als de zoutstraat van Lüneburg. Hierlangs gingen de Ewers afgeladen met zout richting Lübeck en Hamburg waar het zout overgeladen werd op de zeewaardige kogges van de Hanzekooplieden.

Nu zijn ze bezig hier een natuurreservaat in te richten. Links ligt tegen de helling  een beukenwoud en rechts ligt een landbouwgebied dat steeds natter wordt gemaakt waardoor de soortenrijkdom sterk toeneemt. De nachtegaal neemt met voorzichtige trillers alvast een voorschotje op z'n nieuwe woongebied.

Vlak voor Ratzeburg staat een aanral wisenten vredig te grazen in het bos. Gek is dat, alsof je door Yellowstone fietst.

Ratzeburg is een oud stadje gebouwd op een eiland in de Ratzeburger See. Ze hebben kosten noch moeite gespaard om de authentieke kinderkopjes voor het nageslacht te bewaren en ik ervaar een diep gevoel van dankbaarheid dat ik geen kunstgebit heb.

De Jeugdherberg is een van de mooiste die ik ooit heb gezien. Hij ligt pal aan het meer en vanuit mijn kamer kijk ik zo op het water en de boten van de naastgelegen roeiclub. Axel en Elvi, twee fervente fietsers uit Frankfurt die ik al ken uit Lüneburg, tref ik ook hier weer. En toen was er wijn, goede gesprekken en werd het héél erg laat. Ja, ja, het fietsersleven is geen makkie!